Muzeum Okręgowe im. Stanisława Staszica w Pile
Muzeum Regionalne w Człuchowie
Związek Ukraińców w Polsce
Koło w Człuchowie

serdecznie zapraszają
na otwarcie wystawy

Łemkowie.
Historia i kultura

ze zbiorów
Muzeum Okręgowego
im. Stanisława Staszica w Pile

Otwarciu wystawy będzie towarzyszył występ
ukraińskiego zespołu Czeremcha z Wałcza

17 stycznia 2013 r., godz. 17.00
w siedzibie Muzeum, al. Wojska Polskiego 3

wystawa czynna do 22 marca 2013 r.

Łemkowie

     Łemkowie, w ujęciu historycznym, są tak naprawdę jedną z grup góralskich północnych Karpat. Powstali przez przemieszanie się, osiedlającej się na dzisiejszej Łemkowszczyźnie, ludności zachodniosłowiańskiej (polskiej i słowackiej), wschodniosłowiańskiej (ruskiej) oraz tzw. wołoskiej. Są oni, pod tym względem, podobni do innych ludów europejskich, bo trudno byłoby znaleźć wśród nich taki, który nie powstał przez wymieszanie się innych, wcześniejszych grup etnicznych.

Nazwa "Łemko" (Łemkini, Łemkowie) powstała w I połowie XIX wieku na pograniczu łemkowsko-bojkowskim. Początkowo było to przezwisko stosowane wobec tych Rusinów, którzy w mowie używali słowa "łem" (nieistniejącego w mowie Bojków). Z czasem przezwisko stało się nazwą funkcjonującą w literaturze naukowej i popularnej.

Do czasów I wojny światowej nazwa ta była prawie nieznana wśród ludności łemkowskiej. Dopiero w okresie międzywojennym, który dla Łemkowszczyzny był czasem rodzącej się świadomości etnicznej, ścierania się różnych orientacji i ogólnej aktywności politycznej, określenie "Lemko","Łemko" stało się powszechnie używane. Po drugiej wojnie światowej nazwa "Łemko" stała się dominująca i wyparła dawną, etnicznie adekwatną nazwą "Rusnak”.

To, kim są i kim byli Łemkowie, to dwie różne kwestie. Zbyt często bowiem pisze się i mówi o współczesnych Łemkach, jako o grupie etnograficznej. Tymczasem za grupę etnograficzną uznaje się taką społeczność, która zamieszkując określone terytorium, wyróżnia się zespołem właściwych sobie cech kulturowych (granice występowania tego zespołu określają terytorium etnograficzne), a także posiada zarówno poczucie łączności ze sobą, jak i poczucie odrębności od sąsiadów. Do 1947 r. Łemkowie byli taką grupą: głównym elementem ich samookreślenia była tożsamość lokalna, odwieczny (sięgający jakichś czterech stuleci) związek z ziemią, z krajem. Jednak przestali być nią - nieodwracalnie - w latach 1944-47. Nie ma i nie będzie już powrotu do czasów, gdy wszyscy Łemkowie (oprócz emigrantów) żyli na Łemkowszczyźnie. Dziś w swych rodzinnych stronach Łemkowie są mniejszością, a większość Łemków żyje z dala od tych stron, rozproszona od dolnej Odry po dolny Zbrucz.

Powojenna historia Łemków zdeterminowana jest tragedią Łemkowszczyzny lat 1945-1947, kiedy to w sposób przymusowy wysiedlono całą społeczność z jej etnicznej ojczyzny i rozsiedlono w 1945 r. w większości (ok. 60%) na terytorium radzieckiej Ukrainy, pozostałą część w 1947 r. na terytorium Polski północnej i zachodniej, na ziemiach poniemieckich. Tym samym przestała istnieć Łemkowszczyzna jako kraina etnicznie jednorodna, gdzie rozwijał się specyficzny i niepowtarzalny typ kultury ludowej, kraina, która w sposób tak zdeterminowany dochodziła do konstruowania własnej samoświadomości narodowej. Haniebna akcja wysiedleńcza wiązała się bezpośrednio z polityką powojennej komunistycznej Polski, która zakładała utworzenie państwa jednorodnego etnicznie i kulturowo, państwa bez mniejszości narodowych.

    Pierwszy etap wysiedlania, na Ukrainę, odbywał się w ramach umowy pomiędzy Polską i Związkiem Radzieckim o wymianie ludności z terenów przygranicznych. W przypadku Łemków wysiedlenie z ich górskiej ojczyzny trudno nazwać repatriacją. Nic też dziwnego, że czasami nie pomagało nawet działanie siłą. Nielicznym deklarującym swą lojalność wobec państwa polskiego udało się uchronić od wysiedlenia. Tych wysiedlono w II etapie, w 1947 r. Przyczyną miała być konieczność zlikwidowania UPA.

W ten sposób pozostali w Polsce Łemkowie zostali rozrzuceni po terytorium Polski zachodniej i północnej.

Ziemowit Niedźwiecki
Dyrektor
Muzeum Okręgowego
im. Stanisława Staszica w Pile